Μόνο οι πλούσιοι της αρχαίας Αθήνας πλήρωναν φόρους – Και το καμάρωναν

Αρχαία Αθήνα του Leo von Klenze (1846). Εικόνα: Δημόσιος τομέας

Στην αρχαία Αθήνα, μόνο οι πιο πλούσιοι άνθρωποι πλήρωναν άμεσους φόρους, και αυτοί θα χρηματοδοτούσαν τα πιο σημαντικά εθνικά έξοδα της πόλης-κράτους—το ναυτικό και τις τιμές για τους θεούς. Ενώ σήμερα μπορεί να ακούγεται εκπληκτικό, οι περισσότεροι από αυτούς τους κορυφαίους φορολογούμενους όχι μόνο πλήρωναν ευτυχώς, αλλά καυχιόνταν και για πόσα πλήρωσαν.

Του Thomas Martin

Τα χρήματα ήταν εξίσου σημαντικά για τους αρχαίους Αθηναίους όπως είναι για τους περισσότερους ανθρώπους σήμερα, άρα σε τι οφείλεται αυτή η ενθουσιώδης αντίδραση σε έναν μεγάλο φορολογικό λογαριασμό; Η Αθηναϊκή οικονομική ελίτ ένιωθε έτσι γιατί κέρδισε μια ανεκτίμητη απόσβεση: τον δημόσιο σεβασμό από τους άλλους πολίτες της δημοκρατίας τους.

Σύγχρονες ανάγκες, σύγχρονα οικονομικά

Η Αθήνα τον πέμπτο και τέταρτο αιώνα π.Χ. είχε πληθυσμό ελεύθερων και σκλαβωμένων ανθρώπων που ξεπερνούσε τα 300.000 άτομα. Η οικονομία επικεντρώθηκε ως επί το πλείστον στο διεθνές εμπόριο και η Αθήνα χρειαζόταν να ξοδέψει μεγάλα χρηματικά ποσά για να συντηρηθεί - από την υποστήριξη της εθνικής άμυνας μέχρι τα αμέτρητα δημόσια σιντριβάνια που χύνουν συνεχώς πόσιμο νερό σε όλη την πόλη.

Μεγάλο μέρος αυτών των εσόδων προέρχονταν από δημόσιες γεωργικές εκτάσεις και ορυχεία αργύρου που μισθώθηκαν στους πλειοδότες, αλλά η Αθήνα φορολογούσε επίσης τις εισαγωγές και τις εξαγωγές και εισέπραξε τέλη από μετανάστες και ιερόδουλες, καθώς και πρόστιμα που επιβλήθηκαν στους ηττημένους σε πολλές δικαστικές υποθέσεις. Γενικά, δεν υπήρχαν άμεσοι φόροι στο εισόδημα ή στον πλούτο.

Καθώς η Αθήνα εξελίχθηκε σε διεθνή δύναμη, ανέπτυξε ένα μεγάλο και ακριβό ναυτικό από αρκετές εκατοντάδες υπερσύγχρονα ξύλινα πολεμικά πλοία που ονομάζονταν τριήρεις. Οι τριήρεις κόστισαν τεράστια χρηματικά ποσά για την κατασκευή, τον εξοπλισμό και το πλήρωμα, και οι Αθηναϊκές οικονομικές ελίτ ήταν αυτές που πλήρωσαν για να το πραγματοποιήσουν.

Το κορυφαίο 1% των ανδρών ιδιοκτητών ακινήτων υποστήριξε τη «σωτήρια» της Αθήνας - εκτελώντας ένα ειδικό είδος δημόσιας υπηρεσίας που ονομάζεται «λειτουργία». Υπηρετούσαν ως διοικητής τριήρης, ή «τριήραρχος», οι οποίοι χρηματοδότούσαν προσωπικά τα λειτουργικά έξοδα μιας τριήρους για έναν ολόκληρο χρόνο και μάλιστα οδηγούσαν το πλήρωμα σε αποστολές. Αυτή η δημόσια υπηρεσία δεν ήταν φθηνή. Για να χρηματοδοτήσει τη λειτουργία τους ως τριήραρχος, ένας πλούσιος φορολογούμενος ξόδευε όσα κέρδισε ένας εξειδικευμένος εργάτης σε 10 έως 20 χρόνια σταθερής αμοιβής, αλλά αντί να αποφύγουν αυτή την ευθύνη, οι περισσότεροι την αγκάλιασαν.

Η λειτουργία πολεμικών πλοίων δεν ήταν η μόνη ευθύνη που είχαν οι πλούσιοι για την εθνική άμυνα. Όταν η Αθήνα βρισκόταν σε πόλεμο - που ήταν τις περισσότερες φορές - οι πλούσιοι έπρεπε να πληρώσουν εισφορές σε μετρητά για να χρηματοδοτήσουν την πολιτοφυλακή των πολιτών. Αυτές οι εισφορές βασίζονταν στην αξία της περιουσίας τους, όχι στο εισόδημά τους, κάτι που τους έκανε κατά μία έννοια άμεσο φόρο επί του πλούτου.

Ο πλούσιος πλήρωνε φόρους για να ευχαριστήσει τους θεούς

Για τους αρχαίους Αθηναίους, η φυσική στρατιωτική δύναμη ήταν μόνο μέρος της εξίσωσης. Πίστευαν επίσης ότι η σωτηρία του κράτους από εξωτερικές απειλές εξαρτιόταν από μια λιγότερο απτή αλλά εξίσου κρίσιμη και δαπανηρή πηγή άμυνας: την εύνοια των θεών.

Για να κρατήσουν αυτούς τους ισχυρούς αλλά ευμετάβλητους θεϊκούς προστάτες στο πλευρό τους, οι Αθηναίοι έχτισαν περίτεχνους ναούς, έκαναν μεγάλες θυσίες και οργάνωσαν ζωηρές δημόσιες θρησκευτικές γιορτές. Αυτά τα τεράστια θεάματα περιλάμβαναν μουσικές και θεατρικές παραστάσεις που παρακολούθησαν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι και ήταν εξαιρετικά ακριβά.

Ακριβώς όπως με τις τριήρεις, οι πλουσιότεροι Αθηναίοι πλήρωναν για αυτές τις γιορτές εκτελώντας λειτουργίες. Το να υπηρετήσω ως αρχηγός χορωδίας, για παράδειγμα, σήμαινε να πληρώνω για την εκπαίδευση, τα κοστούμια και τα έξοδα διαβίωσης για μεγάλες ομάδες ερμηνευτών για μήνες κάθε φορά.

Περήφανος που πληρώνεις φόρους

Στις ΗΠΑ σήμερα, υπολογίζεται ότι ένα στα έξι δολάρια φόρου είναι απλήρωτο. Οι μεγάλες εταιρείες και οι πλούσιοι πολίτες κάνουν ότι μπορούν για να ελαχιστοποιήσουν τον φορολογικό τους λογαριασμό. Οι Αθηναίοι θα ειρωνεύονταν μια τέτοια συμπεριφορά.

Κανένας από την οικονομική ελίτ της αρχαίας Αθήνας δεν υπερηφανευόταν για την εξαπάτηση του Αθηναϊκής Πολιτείας. Ακριβώς το αντίθετο ίσχυε: Πλήρωναν, και μάλιστα υπερηφανεύονταν δημόσια — αλήθεια — ότι συχνά είχαν πληρώσει περισσότερα από όσα απαιτούνταν όταν υπηρετούσαν ως τριήραρχος ή αρχηγός χορωδίας.

Φυσικά, δεν συμπεριφέρθηκε κάθε μέλος των υπερπλούσιων στην Αθήνα σαν πατριωτικός πρωταθλητής. Μερικοί Αθηναίοι προσπάθησαν να ξεφύγουν από τις λειτουργίες τους διεκδικώντας ότι άλλα άτομα με περισσότερη περιουσία έπρεπε να επωμιστούν το κόστος αντί για τους ίδιους, αλλά αυτή η απόπειρα απομάκρυνσης από τη δημόσια υπηρεσία δεν έγινε ποτέ ο κανόνας.

Ποιο ήταν λοιπόν το σκεπτικό πίσω από αυτήν την αστική, φορολογική υπερηφάνεια; Οι αρχαίοι Αθηναίοι δεν άνοιγαν μόνο το πορτοφόλι τους για να προωθήσουν το κοινό καλό. Βασίζονταν στο να κερδίσουν υψηλή απόδοση στη δημόσια εκτίμηση από τις επενδύσεις στην κοινότητά τους που αντιπροσώπευαν οι φόροι τους. Αυτό το κοινωνικό κεφάλαιο ήταν τόσο πολύτιμο επειδή η Αθηναϊκή κουλτούρα είχε μεγάλη εκτίμηση για το αστικό καθήκον.

Κοινωνικός πλούτος, όχι χρηματικός

Οι κοινωνικές ανταμοιβές που κέρδιζαν οι πληρωμές φόρων στους πλούσιους είχαν μεγάλη ζωή. Ένας λειτουργικός που χρηματοδότησε τη χορωδία ενός βραβευμένου δράματος θα μπορούσε να φτιάξει ο ίδιος ένα εντυπωσιακό μνημείο σε μια εμφανή τοποθεσία στο κέντρο της πόλης για να ανακοινώσει την αριστεία του σε όλους τους επισκέπτες για πάντα.

Πάνω απ' όλα, οι Αθηναίοι πλούσιοι πλήρωναν τους φόρους τους επειδή λαχταρούσαν την κοινωνική επιτυχία που προήλθε από τους συμπατριώτες τους, προσδιορίζοντάς τους δημόσια ως πολίτες που είναι καλοί επειδή είναι χρήσιμοι. Το 1790, ο Τζορτζ Ουάσιγκτον διακήρυξε ότι το να είσαι «χρήσιμος» ήταν ένα ανεκτίμητο μέρος του θεϊκού σχεδίου για τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Έτσι, επίσης, οι Αθηναίοι εμφύσησαν αυτόν τον χαρακτηρισμό με τεράστια δύναμη. Το να είναι ένας πλούσιος φορολογούμενος που ήταν καλός και χρήσιμος στους συμπολίτες του μετρούσε περισσότερο από τα χρήματα στην τράπεζα. Και αυτή η ανεκτίμητη δημόσια υπηρεσία ωφελούσε όλους τους Αθηναίους διατηρώντας τη δημοκρατία τους ζωντανή αιώνα με τον αιώνα.

Ο Thomas Martin είναι καθηγητής Κλασικών Σπουδών στο Κολλέγιο του Τιμίου Σταυρού.